در نوشتار حاضر، ابتدائاً از تاريخچه شعر و تدوين آن و اينكه شعر از فطريات انسان است سخن به ميان آمده است. سپس فرق شعر را با نظم بيان نموده و آيات مربوط به شعر و شاعران را ذكر كرده‏ايم و ضمن دسته بندى اين آيات به بيان آراى مفسران شيعه و اهل سنت پرداخته و نهايتاً مدعاى خود را با استناد به آيات و روايات به اثبات رسانده و در پايان با توجه به آيات شريفه قرآن موقعيت شاعران را نفياً و اثباتاً مطرح كرده و از مطلوبيت نفسى شعر سخن گفته‏ايم.
مطلب سوم. آيا پيامبر شعر و اشعار ديگران را انشاد(47) مى‏فرموده‏اند؟
مرحوم علامه امينى تصريح دارند به اينكه حضرت شعر ديگران را انشاء مى‏فرموده‏اند.(48)
در عين حال ايشان بيت يا ابياتى كه پيامبر از شاعران انشاد فرموده باشد ذكر نكرده‏اند.
مرحوم طبرسى، علامه طباطبايى، ابوالفتوح رازى، قرطبى، دكتر جواد على و ديگران نوشته‏اند كه:
پيامبر هر وقت مى‏خواست شعر شاعرى را انشاد فرمايند در آن تغيير و تصرف مى‏كردند.(49)
چنانكه از عايشه چنين نقل كرده‏اند:
روزى پيامبر به شعر ابن قيس
«ستبدى لك الايام ما كنت جاهلا
و يأتيك بالاخبار من لم يتزود»
تمثل جستند؛ اما آنرا با تغيير و تصرف چنين انشاد فرمودند:
ستبدى لك الايام ما كنت جاهلاً
و يأتيك من لم يتزود بالاخبار
ابوبكر گفت: يا رسول اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله شعر چنين نبود.
حضرت در جواب او فرمودند: من شاعر نيستم و گفتن شعر مرا سزاوار نيست.(50)
پس اگر پيامبر در مواردى به شعر ديگران استناد مى‏فرموده و تمثل مى‏جستند در آن تغيير و تصرف كرده و وزن آنرا بر هم مى‏زدند و اين امر هم بسيار محدود بوده است كه پيامبر شعر ديگران را مورد استناد قرار دهد. چنانكه از عايشه سؤال شد آيا پيامبر به چيزى از اشعار شاعران تمثل مى‏فرمودند؟ عايشه در جواب گفت:
«شعر» مبغوض‏ترين سخنان نزد او بود؛ هر چند گاهى به شعر ابن قيس تمثل مى‏فرمودند اما آنرا دگرگون كرده و اول و آخر بيت را عوض مى‏كردند.(51)
ابوالفتوح رازى به روايتى غير از روايت عايشه و به شعرى غير از شعر ابن قيس استشهاد كرده است كه پيامبر اكرم آنرا با تغيير و تصرف خواندند وقتى ابوبكر اعتراض كرد پيامبر در جواب او فرمودند: دانيم تا چگونه گفته است؛ ليكن نه شعر كار من است.(52)

در اينكه پيامبر علم و آگاهى به اشعار ديگران داشته و آنها را مى‏شناخته است شكى نيست. چنانكه از عبارت ابوالفتوح رازى و نظر صاحب روح البيان ـ كه سابقاً مطرح كرديم ـ اين نظر به خوبى تأييد مى‏شود. مضافاً اينكه مرحوم علامه امينى در تأييد اين نظر چنين فرموده‏اند:
روزى پيامبر فرمودند: چه كسى شعر ابوطالب را براى ما انشاد مى‏كند؟ عمر بلند شد و گفت: يا رسول اللّه شايد اين ابيات را در نظر داريد.
و ما حملت من ناقة فوق ظهرها
ابر و ادنى ذمه من محمد.
پيامبر فرمود: خير. اينكه از اشعار ابوطالب نيست اين شعر حسان بن ثابت است.
سپس حضرت على عليه‏السلام برخاسته و فرمود شايد اين را اراده فرموده‏ايد:
و ابيض يستسقى الغمام بوجهه
و بيع اليتامى عصمة للارامل
و ابيات ديگر را نيز خواندند. پيامبر فرمود: آرى.(53)
تا اينجا در طى چهار مطلب وجه ما علّمناه الشعر و اينكه پيامبر شاعر نيست معلوم شد. ضمن اينكه انه لقول رسول كريم. و ما هو بقول شاعر نيز از نظر بدور نماند. انشاء اللّه.
اما اينكه خداوند فرموده است: و ما ينبغى له (يس / 69) شعر گفتن شايسته پيامبر نيست. و اين در حالى است كه پيامبر اسلام آنقدر براى شعر ارزش قايل بودند كه مردم را به حفظ و ثبت و ضبط آن امر مىفرمودند. چنانكه آنها را به تعلم و تعليم قرآن دستور مى‏دادند و آن را يارى دين و جهاد در راه خداوند و تعالى دين مى‏دانستند و مرحوم علامه امينى مكررا به اين مسأله تصريح فرموده‏اند.(54) و يا حضرت براى حسان بن ثابت منبرى قرار مى‏داد و حسان بر فراز آن در مدح پيامبر شعر مى‏سروده است و حضرت در شأن او چنين مى‏فرموده‏اند:
خداوند حسان را تا موقعى كه از ما دفاع مى‏كند تأييد فرمايد.(55)
و يا گاهى در سفرهاى طولانى حسان را به خدمت خود مى‏خواندند تا از شنيدن اشعار او كسب نيرو و استراحت كنند.(56) همچنين پيامبر در تأييد و تشويق شاعران اسلامى مكرر مى‏فرموده‏اند:
والذى نفس محمد بيده فكانما تنضحونهم بالنبل فيما تقولون من الشعر.(57)
سوگند به آن كسى كه جان محمد در دست قدرت اوست با اين اشعار گويى تيرهايى به سوى آنها پرتاب مى‏كنيد.
آرى عنايت پيامبر در باره شعر و شاعران به قدرى است كه وقتى كعب بن زهير قصيده لاميه‏اش را در مسجد در محضر پيامبر قرائت كرد حضرت لباسى از برد يمانى به عنوان صله به او تقديم فرمودند كه بعداً معاويه همان لباس را به بيست هزار درهم خريدارى كرده و خلفا در عيد فطر و قربان آن را به تن مى‏كردند.(58)
پيامبر در مورد يكى از شاعران مدافع اسلام چنين فرموده‏اند:
اهج المشركين فان روح القدس معك ما هاجيتهم.(59)
مشركين را هجو كن بدرستيكه تا زمانيكه آنها را هجو مى‏كنى جبرئيل همراه توست.
و همچنين موارد متعدد ديگرى كه همه حكايت از توجه و عنايت پيامبر به شعر و شاعران دارد.
آرى اين را مى‏دانيم كه جبرئيل همان فرشته‏اى است كه حامل وحى الهى به پيامبر اكرم است؛ اما به نص صريح حضرت در مواردى به كمك و تأييد شاعران اسلامى مى‏آيد و اين نيست مگر عنايت ربانى و لطف نبوى به شعر و شاعران.

در زندگى ائمه (عليهم اسلام) كه نظر مى‏افكنيم مى‏بينيم هر كدام به طريقى شعر و شاعرى را مورد عنايت و لطف خود قرار داده‏اند و چه بسا بعضى از آن بزرگواران خود نيز شعر و اشعارى سروده باشند. چنانكه از وجود مقدس اميرالمؤمنين عليه‏السلام و امام حسين عليه‏السلام نيز اشعارى زيادى نقل كرده‏اند و حتى ديوانى به امام على عليه‏السلام نسبت داده شده است.(60) و از جمله توصيه‏هاى امام صادق عليه‏السلام به شيعيان اين است:
به فرزندان خود اشعار عبدى را بياموزيد كه او بر دين خداست.(61)
با توجه به اين ديدگاه از پيامبر و ائمه (عليهم السلام) و به تبع آنها علما و بزرگان از دانشمندان اسلامى كه همه لطف و عنايت خاصى به شعر و شاعران دارند چرا خداوند متعال فرموده و ما ينبغى له. شعر گفتن شايسته پيامبر نيست.
در جواب اين بيان شريف و ذكر حكمت اين قول رفيع با اتكا به تفسير شريف نمونه(62) كه معيار كلى مباحث اين قسمت مديون آن نوشتار است، توضيحاتى داده مى‏شود.
1 ـ همانطورى كه گفته شد اگر پيامبر شعر مى‏سرودند، با توجه به تهمتهاى قريش از جمله اينكه حضرت شاعر است ممكن بود اين شبهه براى عده‏اى پيش بيايد كه اين آيات نازله واقعاً شعر است و پيامبر نيز شاعر است؛
2 ـ شأن و مقام پيامبر بالاتر از آن است كه شعر بگويد؛ چرا كه شعر مركب از مخيلات و مكذوبات و آميخته‏هاى ديگرى است و اين براى پيامبر كه رسول خداست جداً مناسب نبوده بلكه موجب كسر شأن حضرت مى‏باشد. در حاليكه پيامبر گرامى با وحى الهى آن معدن حقايق و واقعيت‏ها كه خود سرچشمه از منبع لايزال الهى دارد بهره‏مند مى‏شده است؛ لذا شخصيتى با اين مقام و موقعيت احتياجى به شعر ندارد؛(63)
3 ـ شعر از عواطف متغير انسانى سرچشمه مى‏گيرد و هميشه در حال دگرگونى است. در حاليكه پيامبر و افكار عالى او حقايق ثابت و غير قابل تغيير آسمانى است كه تا روز قيامت براى تمام جهانيان مطرح است؛
4 ـ معمولاً شاعران در موارد زيادى لطافت شعر خود را با اغراق و مبالغه گويى مى‏رسانند. در حاليكه پيامبر از طريق وحى بدون هيچ اغراق و مبالغه‏اى افكار عالى اسلام و قرآن را به بهترين وجه به مردم ابلاغ فرمودند.
آرى اين قرآن است كه از ابتدا تا انتها با آن گستردگى فوق العاده و جذابيت فوق تصورش ذره‏اى از اغراق و مبالغه را در آن نمى‏يابيم؛
5 ـ شاعر در موارد بسيارى به جهت زيبايى و لطافت و رديف شدن قافيه و سجع خود را تسليم الفاظ مى‏كند و نوعاً از حقايق و واقعيت‏ها بدور است؛ اما قرآن با همين الفاظ متداول بهترين حقايق و واقعيت‏ها را با بيانى جذاب و فوق العاده گيرا مطرح فرموده است؛
6 ـ شعر هر چقدر جالب و عالى باشد محدود به زمان و مكان و گروه خاصى است؛ اما قرآن بدور از هر گونه محدويت بيانگر بهترين و كاملترين واقعيت‏ها بوده و گاهاً با عباراتى كوتاه بالاترين معارف را به بشريت معرفى نموده است؛
7 ـ با نگاهى به موقعيت شعر در زمان جاهليت كه بيشتر مولود زندگى شاعر، اموال طبيعى و اجتماعى او بود و مشهورترين موضوعات او وصف، مدح، رثا و هجاء، فخر و غزل و خمر بود. خصوصا با توجه به اينكه مردم اعتقاد به اين داشتند كه شاعر را شيطان و يا جنى است كه مطالب را به او القاء مى‏كند، بهتر مى‏توان به حكمت آيه شريفه پى برد.
تذكر اين نكته خالى از اهميت نيست كه تمام اين موارد نسبت به مقام رفيع نبوت است و موقعيت ناهنجار شعر جاهليت. والا شعر نفساً امرى است مطلوب و مى‏تواند در تعالى امور مثمر ثمر باشد. چنانكه پيامبر فرموده‏اند:
ان من الشعر لحكمة و ان من البيان لسحرا(64)
بعضى اشعار حكمت و پاره‏اى از سخنان سحر هستند.

گفته شد كه شاعر از مقام و موقعيت فوق العادهاى برخوردار بوده به حدى كه بالاتر از خطيب و رفيع‏تر از جنگنجو بوده است. و با پيدا شدن شاعرى در قبيله مجالس جشن و سرور برگزار مى‏گرديد كه قبيله صاحب شاعرى شده است كه در واقع او زبان گوياى قبيله خواهد بود و با اشعارش هم مى‏تواند تأليف قلوب نمايد و هم دشمنان را هجو كند. و با رجزهايش جنگجويان را تشويق كرده و پيروزيها را نصيبشان نمايد. و با رثاهايش مصائب و مصيبت‏ها را بيان كند و مصيبت زدگان را تسلى خاطر دهد...
از جمله آيات نازله در اين كتاب شريف چند آيه است كه با بيان اوصاف شاعران ديدگاه خود را نسبت به آنها بيان داشته و بهمين مناسبت يك سوره از قرآن بنام الشعراء(65) نام گرفته است.
خداوند در آياتى از اين سوره ابتدا در مقام نفى و رد شاعران آنها را طرد كرده اما براى اينكه اين توهم پيش نيايد كه چرا؟ و علت رد آنها چيست؟ اوصافشان را به خوبى بيان فرموده كه علت طرد آنها وجود آن خصائص است. در آخر با يك استثنا شاعران مورد نظر را با بيان اوصافشان مورد توجه و عنايت خاص خود قرار داده است.
آيات دسته سوم از آيات مربوط به شعر و شاعرى كه شامل چهار آيه آخر سوره شعراء مى‏باشد بيانگر همين ديدگاه است.

بعضى گفته‏اند كه آيات در باره تنى چند از شاعران قريش كه پيامبر را ناسزا گفته بودند نازل شده است. اما مشهور بين مفسران اين است كه آيات دربر گيرنده تمام شاعران جاهليت و كفار بوده و همچنين در تمام مكانها و زمانها شاعران هم فكر و عقيده و مشترك در اين اوصاف را در بر مى‏گيرد.
خط مشى و سير فكرى شاعران با پيامبر اكرم متفاوت است.
خداوند در اين آيات ضمن رد و طرد اينگونه شاعران خط مشى آنها را كه مغاير با سير فكرى و عملى پيامبر اكرم است معرفى كرده كه به مواردى از آنها اشاره مى‏شود:(66)
1 ـ شاعران در عالم خيال و پندار حركت مى‏كنند ولى پيامبر مملو از واقع بينى براى نظام بخشيدن به جهان بشريت سير مى‏كند؛
2 ـ شاعران غالباً طالب عيش و نوشند و در بند زلف و خال يار؛
3 ـ آنها معمولاً در پندارها و تشبيهات شاعرانه خويش گرفتارند؛ حتى هنگامى كه قافيه‏ها آنها را به اين سمت و آن سمت مى‏كشاند، در هر وادى سرگردان مى‏شوند؛
4 ـ آنها غالباً در بند منطق و استدلال نبوده و اشعارشان از هيجاناتشان تراوش مى‏كند و اين هيجانات و جهتهاى خيالى هر زمان آنان را به وادى ديگرى سوق مى‏دهد؛
5 ـ هنگامى كه از كسى راضى و خوشنود شوند او را با مدائح خود به اوج آسمانها مى‏برند هر چند كه او مستحق قعر زمين باشد و از او فرشته‏اى زيبا مى‏سازند هر چند شيطانى لعين باشد و هنگامى كه از كسى برنجند چنان به هجو او مى‏پردازند كه گوئى مى‏خواهند به اسفل السافلينش بكشانند هر چند موجودى آسمانى و پاك باشد؛
6 ـ شاعران غالباً مردان بزمند نه جنگاوران رزم؛ اهل سخنند نه اهل عمل.
خدا فرموده است: «انهم يقولون ما لايفعلون.» و اين در حالى است كه پيامبر با خط مشى با محتوا و حساب شده وحى و قرآن كه سرتاسر عمل به موازين و مبانى عالى كمال است و سير فكرى و عملى قابل توجهش هيچ سنخيت و ارتباطى با آن سير فكرى شاعران نداشته و ندارد.

با توجه به آن سير فكرى بيان شده اوصافى را كه قرآن براى شاعران مطرح فرموده است به شرح زير هستند:
1 ـ پيروان آنها گروهى گمراهند؛ يتبعهم الغاوون.
2 ـ آنها مردمى بى هدف و متأثر از هيجانهايند؛ انهم فى كل واد يهيمون.
3 ـ سخنانى مى‏گويند كه خود به آن عمل نمى‏كنند. انهم يقولون مالا يفعلون.
با مراجعه به تاريخ، عقل، عرف و... كاملاً معلوم مى‏شود كه پيامبر اكرم دقيقاً در مقابل اين اوصاف است.

1. مؤمن به خدا و اسلام و مبانى قرآن؛ الا الذين آمنوا...
2. اعمال صالح پيشه مى‏كنند؛ و عملوا الصالحات...
3. هميشه بياد خدا هستند؛ و اذكروا الله كثيراً...
4. در مقابل ظلم و ستم مقاوم بوده و دادخواه مظلومانند. و انتصروا من بعد ماظلموا...
در روايات است وقتى كه اين آيات نازل شد عده‏اى از شاعران خدمت پيامبر رسيدند. در حاليكه گريه مى‏كردند و مى‏گفتند ما هم جزو شاعران هستيم در حاليكه خداوند اين آيات را نازل فرموده است. پيامبر قسمت آخر آيه را براى آنها تلاوت نموده و فرمود: شما از اينها هستيد.(67) الا الذين آمنوا...
پس معلوم شد كه نفس شعر مذموم نيست چنانكه هر كه شاعر شد مطرود و مغضوب الهى نخواهد بود. بلكه همانطورى كه شعر در مواردى بسيار مورد پسند است شاعر نيز به تناسب آن مورد نظر و عنايت است.
بقول منوچهرى دامغانى(68) كه در يكى از قصايدش چنين سروده است:
گر مديح و آفرين شاعران بودى دروغ
شعر حسان بن ثابت كى شنيدى مصطفى؟
بر لب و دندان آن شاعر كه نامش بابغه است
كى دعا كردى رسول هاشمى. خير الورى؟
در خاتمه بحث جمله‏هايى از گفتار دانشمند محترم جناب آقاى قرشى را يادآور مى‏شويم.
«نا گفته نماند در قرآن به شعر جاهليت و شعر غير مسئول حمله شده است. شعرى كه در خدمت هوسهاى شخصى است و به جهت آن شعر سروده مى‏شود و قابل پياده شدن در عمل نيست. مثل تابلوهاى خيالى كه نفعى به حال جامعه ندارند و فقط اشخاص ميليونر آنها را با قيمت گزاف مى‏خرند. آرى اينگونه اشعار غير مسئول و مضر و محصول خيالبافى مورد حمله قرآن قرار گرفته است و قرآن نسل آنها را قطع كرد. ولى بعدها خلفا آن را زنده كردند و به شاعران مطرب كيسه‏هاى زر دادند».(69)
و گرنه شعر مفيد و مبين حقيقت مورد نظر قرآن و اولياى دين است چنانكه از استثنا در آيه اخير روشن گرديد.
اصولاً سخنى كه از روى وهم و خيال باشد خواه بصورت نظم باشد، يا نثر، در اسلام مذموم است. ولى بيان حقايق در هر قالبى كه باشد ممدوح و مورد نظر است.(70)